Het gevangeniswezen verzorgt de detentie van volwassenen in de zogenoemde penitentiaire inrichtingen: huizen van bewaring en gevangenissen.

Het huis van bewaring is vooral bedoeld voor verdachten van een misdrijf. Zij moeten er blijven tot hun proces is afgerond. De gevangenis is bestemd voor persoen die de rechter (onherroepelijk) heeft veroordeeld tot een vrijheidsstraf.

Het gevangeniswezen heeft allereerst de taak de maatschappij te beveiligen tegen personen die een bedreiging vormen voor de rechtsorde. Maar daarnaast heeft het gevangeniswezen de opdracht om, met behoud van het karakter van de vrijheidsstraf, te werken aan de voorbereiding van de ingeslotenen op hun terugkeer in de samenleving. Het uitgangspunt daarbij is dat de ingeslotenen gaandeweg steeds meer vrijheden kunnen verdienen, terwijl zij tegelijkertijd steeds meer verantwoordelijkheden kunnen krijgen. Zo kunnen de ingeslotenen vanuit gesloten inrichtingen met een hoog beveiligingsniveau doorstromen naar half-open en open inrichtingen met een laag beveiligingsniveau. Aan het eind van dit traject staat de ingeslotene dan eigenlijk al met één been in de vrije maatschappij.

In 1997 hadden verreweg de meeste veroordeelden (40%) een straf opgelegd gekregen van 1 jaar en minder; 18% zat een staf uit van 1 tot 2 jaar; 17% van 2 tot 4 jaar; 25% van 4 jaar of langer; Uit 'Feiten in cijfers', 1998

Kinderen tot twaalf jaar kunnen niet stafrechtelijk worden vervolgd. Op jeugdigen van 12 tot 18 jaar is het jeugdstrafrecht van toepassing.

Jeugdige daders van 12 tot 18 jaar moeten voor de kinderrechter komen. Afhankelijk van de ernst van het misdrijf kan de kinderrechter de jeugdige in een jeugdinrichting plaatsen. Jeugdinrichtingen hebben naast de taak van beveiliging van de maatschappij een pedagogische opdracht.

Er zijn opvanginrichtingen en behandelinrichtingen. De opvanginrichtingen hebben alle een hoog beveiligingsniveau. De behandelinrichtingen kennen verschillende beveiligingsniveaus, van zwaar beveiligd tot halfopen en open.

De opvanginrichtingen zijn bestemd voor jeugdigen met een voorlopige hechtenis of de straf jeugddetentie. Daarnaast worden er jeugdigen opgevangen die door de civiele rechter onder toezicht zijn gesteld.

De behandelinrichtingen zijn bestemd voor jeugdigen die de PIJ-maatregel (plaatsing in een inrichting voor jeugdigen) opgelegd hebben gekregen. Bij het plegen van hun delict heeft een ontwikkelingsstoornis een belangrijke rol gespeeld. Om te voorkomen dat zij daardoor opnieuw delicten zullen plegen, moet hun stoornis worden behandeld. De behandeling duurt zolang als dat nodig is, maar met een maximum van zes jaar.

Terbeschikkingstelling is een strafrechtelijke maatregel voor volwassenen die een zwaar misdrijf hebben gepleegd en daarvoor 'geheel of gedeeltelijk ontoerekeningsvatbaar' zijn verklaard. Dat wil zeggen dat hun misdrijf hen niet (volledig) aangerekend kan worden, doordat zij lijden aan een persoonlijkheidsstoornis en/ of een ernstige psychiatrische stoornis. Die stoornis heeft bijgedragen aan het plegen van het misdrijf. De behandeling is erop gericht de stoornis te verminderen of te genezen, zodat de kans op herhaling van het misdrijf zo klein mogelijk wordt.

Tijdens de behandeling leert de terbeschikkinggestelde geleidelijk zelfstandig in de maatschappij te functioneren. De rechter beëindigt de TBS als er geen gevaar meer voor de samenleving is. In sommige gevallen kan de rechter de TBS onder voorwaarden beëindigen; in dat geval is er nog wel enige controle of behandeling nodig.

Als ex-terbeschikkinggestelden nog niet in staat zijn volledig zelfstandig te wonen, bestaat de mogelijkheid om na het verlaten van de kliniek enige tijd in een beschermde woonvorm te verblijven.

TBS is een maatregel die effect heeft: 80% van de terbeschikkinggestelden pleegt na afloop van de behandeling geen zwaar misdrijf meer.

De landelijke diensten ondersteunen de verschillende onderdelen van DJI. Zij zorgen ervoor dat alle inrichtingen het werk zo goed mogelijk kunnen doen. De dienst Vervoer en Ondersteuning verzorgt bijvoorbeeld het vervoer van en naar de rechtbank en naar of tussen de inrichtingen en levert ondersteuning bij calamiteiten. Het Opleidingsinstituut DJI ontwikkelt opleidingen en cursussen voor de DJI-medewerders. ICT-Services beheert het landelijke computernetwerk en adviseert over automatiseringsaangelegenheden. De dienst Individuele Beslissingen is verantwoordelijk voor de plaatsingen en overplaatsingen in en tussen inrichtingen. Ook verlenen de landelijke diensten ondersteuning op het gebied van geestelijke verzorging, psychiatrische rapportages aan rechtbanken en psychiatrische zorg van ingeslotenen, financiële, administratie en personeelsbeheer.

Het hoofdkantoor van DJI is gevestigd in Den Haag. De hoofddirecteur is verantwoordelijk voor het reilen en zeilen van de gehele organisatie. Hij legt verantwoording af aan de directeur-generaal Preventie, Jeugd en Sancties van het ministerie, waardoor hij de verbindende schakel vormt tussen het departement en het agentschap DJI.

De directie Beleidszaken ontwikkelt uitvoeringsbeleid voor DJI. Hierin wordt het strategisch beleid van het ministerie geconcretiseerd.De directie Beheerszaken is verantwoordelijk voor de administratie van DJI, het personeelsmanagement, planning en financiën, huisvesting en materieel en het informatiemanagement.

De aansturing van de inrichtingen in het land en van de ondersteunende diensten vindt plaats door de directie Justitiële Jeugdinrichtingen en Terbeschikkingstelling (JJI, TBS), de directie Gevangeniswezen en de directie Landelijke Diensten.